مفاهیم روانشناختی استرس

همانطورکه گفته شد استرس در اصل به معنای فشار و نیرو می باشد. فشار روانی نه تنها ممکن است ازناکامی های مربوط به نرسیدن به هدف ها و احساس تعارض ناشی شود،بلکه ممکن است مربوط به رویدادهای مختلف یا رفتارکردن به طریقه خاصی باشد که از داخل یا خارج برفرد تحمیل می شود. مثلاً یک دانشجو ممکن است از چند جهت تحت فشار قرار گیرد. اولاً برای کسب نمره خوب، ثانیاً چون تحت فشار خانواده است، ثالثاً برای آنکه می خواهد در امتحان کارشناسی ارشد پذیرفته شود، و نهایتاً برای آنکه ثابت کند توانایی انجام این کار را دارد، این فشارها را تحمل کرده و خود را مجبور می کند که با اصرار زیادی به عمل خود سرعت ببخشد یا رفتار جهت یافته خود را بسوی هدف معینی تغییر دهد. گاهی اوقات این فشارها بطور جدی تدابیر سازی فرد را مختل می کند و موجب فشارروانی مزمن می شود که اگر شدت یابد منتهی به اضمحلال رفتار  منظم در فرد می شود. استرس با علایم و نشانه های فیزیولوژیک، روانی و رفتاری، همراه با تغییر ضربان قلب، عصبانیت و بی خوابی همراه می باشد. کیفیت خواب در افرادی که دچاراسترس هستند کاهش می یابد و در سطوح بالاتر، استرس منجر به فرسودگی می گردد که افسردگی و خستگی زیاد را به همراه دارد.

از مفهوم استرس تعابیر بسیار متفاوتی شده است. اتکینسون و هیلیگارد استرس را اینگونه تعریف کرده اند: ( حالت نگرانی و دلشوره که با ترس پیوند دارد.)

برخی از پژوهشگران استرس را به عنوان حالتی از محیط تعریف کرده اند مثل استرس کار، رقابت، خانواده و سایر موارد. مطابق با این تعریف مفهوم استرس بیانگر مجموعه ای از نیروهای خارجی است که فرد یا گروهی را تحت تاثیر قرار می دهد. دیدگاه دیگر، استرس را واکنش های فیزیولوژیک و روانشناختی درونی فرد یا گروه به هنگام مواجهه با محیط تهدیدآور و چالش برانگیز می داند.

دیدگاه تعاملی

از دیدگاه تعاملی استرس نه یک محرک است نه یک پاسخ، بلکه برآینده تعاملی است که هم فرد و هم محیط را تحت تاثیر قرار می دهد. در دیدگاه تعاملی استرس بعنوان یک مفهوم ارتباطی بین فرد و محیط تعریف می شود که در شناخت فرد معنا می یابد. بعبارت دیگر استرس در رابطه بین فرد و محیط بوجود می آید که فرد رابطه را فشار آورنده و کنترلش را خارج از حد توانائی خود می یابد و آنرا مخل سلامتی و آسایش خویش ارزیابی می کند. در تعریف لازاروس استرس فرآیندی است که توسط ارزیابی شخص از محیط به عنوان موقعیت استرس زا بوجود می آید. از نظر لازاروس، استرس مقابله و تلاش های فرد برای اداره محیط و تقاضاهای درونی و تعارضات بین این تقاضاها و عوامل محیطی است.

 بنظر لازوروس افراد، قربانی صرف استرس نیستند و بعبارت دیگر نحوه ارزیابی افراد از رویدادهای پر استرس زندگی و ارزیابی آنها از تدابیر شخصی و منابع مقابله برای مواجهه با این رویدادها ماهیت استرس را تعیین می کند. مدل تعاملی به جنبه بین فردی شناختی استرس تاکید دارد. اغلب افراد و گروههای تحت استرس بطور سهوی واکنشهائی را در دیگران بر می انگیزند که پاسخهای استرسی ناسازگارانه را تداوم می بخشد. بعنوان مثال افراد تحت استرس دچار ترس، رفتار اجتنابی، افسردگی و خشم می شوند و در دیگران همان واکنشهائی را بر می انگیزند که چنین الگوهای استرسی ناسازگارانه و غیر انطباقی را حفظ می کنند. برای مثال افراد تحت استرس که دچار ترس بوده و از شرایط ترسناک اجتناب می کنند ممکن است موجب حمایت افراطی    اطرافیان قرار گیرند. این نوع برخوردها باعث می شود که شخص، ترسها و نگرانی هایش را در عمل به محک تجربه نگذارد واز این طریق اعتماد به نفس خود را از دست بدهد. در ادامه این وضعیت، الگوهای اجتنابی، حمایت افراطی را در اطرافیانش افزایش می دهد و حلقه معیوب بین رفتارهای اجتنابی و ترس از یک سو و فقدان اعتماد به نفس از سوی دیگر تقویت می شود. همچنانکه افراد به ارزیابی رویدادها بر اساس طرحواره ها و سوگیری شناختی خود می پردازند، یک فرایند خود تائیدی درونی در آنها شکل می گیرد. به این ترتیب می بینیم که افراد نقش مهمی در معنا دهی به استرس بازی می کنند. 

نقش رفتار در بروز وتداوم استرس

در تحلیل استرس، همیشه این سوال مطرح است که آیا فرد به این علت استرس را تجربه می کند که فاقد مهارتهای بین فردی لازم برای آن است که خود را از استرس دور سازد یا آنرا کاهش دهد؟ بنابراین تعیین انواع پاسخ های مقابله ای در برخورد با استرس نقش مهمی دارد بعنوان مثال آیا فرد در مواجهه با یک موقعیت استرس زا از خود شوخ طبعی و محبت نشان می دهد، یا برافروخته و خشمگین می گردد. گرچه بروز این رفتارها ارتباط غیر قابل انکاری با ساختارهای شخصیتی فرد دارد اما بهر حال نتیجه این رفتار است که در ایجاد و پایداری استرس موثر است.

 برگرفته از کتاب استرس شغلی روش های کنترل و سازگاری با آن ( دکتر مریم خدابخشی )