اختلال وسواس یکی از شایع ترین اختلالات روانی است که زندگی را برای فرد و خانواده او دشوار و غیرقابل تحمل می کند. فردی که وسواس دارد مدام رفتارهایی همچون چک کردن، منظم کردن یا شستشو را انجام میدهد و این رفتارها تا جایی ادامه پیدا می کند که دیگر نمی تواند به کارهای روزانه و شخصی اش برسد. بنابراین در کار و زندگی اجتماعی و روابط میان فردی او مداخلات زیادی به وجود می‌آید. برای آشنایی بیشتر با اختلال وسواس فکری عملی و درمان آن در ادامه مقاله با ما همراه باشید.
وسواس فکری عملی چیست؟
وسواس فکری عملی بیماری روان شناختی با افکار مزاحمت آمیز و اجبار های همیشگی است. وسواس فکری میل شدید یا تجسم تکراری است که به شکل غیر ارادی و مزاحم تجربه می شود. وسواس عملی رفتار یا عمل ذهنی رفتاری است که فرد احساس می کند مجبور است آن را انجام دهد. این را بدانید که وسواس های عملی الزاماً با وسواس های فکری همراه نیستند. در این اختلال افراد وسواس های فکری یا عملی شدتی را دارند که زندگی روزانه آنها دچار مشکل می شود.
نشانه های وسواس چهار بعد دارند: وسواس های فکری مرتبط با وسواس های عملی وارسی کردن ، نیاز به داشتن تقارن و منظم چیدن اشیا ، وسواس های فکری در مورد تمیزی همراه با وسواس های عملی شست و شو ، رفتارهای مرتبط با ذخیره کردن. برخی از افراد وسواسی دچار الگوی نشانه های حرکتی ناهنجار همچون کشش های عضلانی، آوا گری و شکلک های صورت غیر قابل کنترل و تیک هستند.
در طی رشد طبیعی فکرهای وسواسی و آیین های خاصی وجود دارند که معمولی هستند و بر اساس سن کودکان هستند. کودکان پیش دبستانی معمولاً دارای آیین های خاص مانند مواد غذایی، حمام کردن و زمان خواب هستند که این مسئله به تثبیت انتظارات و فهم شان از دنیای پیرامون کمک می کند. کودکان سنین مدرسه دسته ای از آیین ها را گسترش میدهند که به آنها در آموزش قواعد بازی و ارزش ها و یادگیری درس ها کمک می کند.
کودک و نوجوان دارای اختلال وسواس فکری عملی دارای افکار وسواسی غیر ارادی همراه با نگرانی و ترس می باشد مانند ترس از تماس با اشیای کثیف. در بیشتر موارد بزرگسالان متوجه رفتارهای غیرنرمال خود می‌شوند اما کودکان این بینش را ندارند.
نشانه های اختلال وسواس فکری عملی در کودکان
اختلال وسواس فکری عملی احتمال دارد در هر سنی آغاز شود. تظاهرات اختلال از دوران کودکی متفاوت است. کودکان کم سن تر احتمال دارد نگران آن باشند که خودشان یا یکی از افراد خانواده صدمه ببیند. آنها شاید بارها درها و قفل های خانه را چک کنند. کودک بزرگتر شاید از میکروب ها و یا اینکه غذای او آلوده باشد هراس داشته باشد یا اینکه نگران باشد که ویروس مختلفی بگیرد. او ممکن است مدام دست ها و یا مواد غذایی را بشوید.
کودکان دارای اختلال وسواس فکری عملی معمولا به لحاظ جسمی احساس خوشایندی ندارند. اضطراب زیاد مانع از آن می شود که خواب و تغذیه مناسبی داشته باشد. این کودکان غالباً دچار حالت تهوع و سردرد هستند و نسبت به والدین خود عصبانیت دارند. مخصوصا در مواقعی که والدین قادر به پیروی از عادتهای نامعمول آنها نیستند. همچنین این کودکان در حفظ ارتباط دوستانه با همسالان خود مشکل دارند. چرا که توسط رفتارهای شان از بقیه متفاوت جلوه می کنند. آنها همچنین اعتماد به نفس پایینی هم دارند.
سایر نشانه های کلی وسواس
در کل شانه های زیر شایع ترین علائم اختلال وسواس فکری عملی هستند. هر چند هر کودکی احتمال دارد علائم را به صورت گوناگونی تجربه کند. علائم ممکن است شامل موارد زیر باشند:
اشتغال ذهنی شدید با کثیفی و آلودگی
شک و تردید تکرار شونده
افکار مزاحم در مورد پرخاشگری یا کشتن یا صدمه زدن به خود
صرف زمان طولانی در لمس اشیا، شمارش یا فکر کردن درباره اعداد و ردیف ها
اشتغال ذهنی با امر قرینگی یا درستی
افکار تکراری از رفتارهای جنسی یا بازداری شده یا رفتار های تابو
آزرده شدن توسط افکاری که با عقاید مذهبی و شخصی افراد در تقابل باشد
نیاز مفرط برای دانستن و یا به یاد آوردن چیزهایی که ممکن است بسیار غیر ضروری باشند
توجه بیش از حد به جزئیات
نگرانی مفرط درباره بعضی اتفاقات وحشتناک
رفتارهای وسواسی احتمال دارد شدید و زمانبر باشد و با فعالیت‌های عادی افراد و ارتباط آنها مداخله کنند.
رفتارهای اجباری ممکن است موارد زیر را در بر بگیرند:
شستن مکرر دست ها
بازبینی مکرر درها
تبعیت از قوانین خشک و غیر قابل انعطاف
طبقه بندی و ردیف کردن اشیا
تکرار کلمات بیان شده توسط خود و یا دیگران و پرسیدن یک سوال به صورت دائم
تکرار صداها، کلمات و شماره ها
معیارهای انجمن روانپزشکی آمریکا برای تشخیص اختلال وسواس فکری عملی
حضور وسواس ها، اجبار ها یا هر دو:
وسواس ها با موارد یک و دو تعریف می شوند:
۱. فکرها یا تجسمات ذهنی دائمی که فرد در دوره در حین ناراحتی آنها را غیر قابل کنترل و مزاحم می داند و در بیشتر موارد استرس زیادی به وجود می آورند.
۲. فرد سعی می‌کند تا این امیال و تصورات را از خودش دور کند یا سرکوب کند یا به وسیله یک فکر و عمل دیگر آنها را خنثی کند یعنی با انجام دادن یک اجبار.
اجبار ها با موارد یک و دو تعریف می شوند:
۱. رفتارهای تکراری مانند شست و شوی دستها ، نظم دادن ، وارسی کردن یا اعمال ذهنی تکراری همچون دعا کردن، شمردن یا تکرار کلمات در سکوت که فرد احساس می کند در واکنش به یک وسواس یا مطابق با قواعدی که باید به صورت جزئی اعمال شوند به اجرا درآورد.
۲. نیت فرد از این اعمال ذهنی یا رفتارهای دائمی شامل پیشگیری یا کنترل استرس و یا خودداری از وقوع یک رویداد یا شرایطی که فرد آن را ترسناک می داند اما این اعمال یا رفتار های فیزیکی با مواردی که قرار است آنها را پیشگیری کند ارتباط معناداری ندارند یا رفتارها و اعمالی به وجود افراطی هستند.
وسواس ها و اجبار ها زمان زیادی را از فرد می گیرند مثلاً روزی بیشتر از یکی دو ساعت وقت فرد را می گیرند یا در عملکرد شغلی اجتماعی و تحصیلی و سایر جنبه‌های مهم زندگی او مداخلاتی شدیدی ایجاد می کنند.
نشانه های وسواس اجباری را نمی توان به تاثیر فیزیولوژیک و مستقیم یک ماده مثلاً مواد مخدر یا داروهای تجویزی و یا یک عارضه پزشکی نسبت داد.
سبب شناسی اختلال وسواس فکری عملی
در مورد سبب شناسی دو عامل مطرح است. یکی مسائل تربیتی و رفتاری و دیگری مسائل ژنتیکی و زیست شناختی است. در مورد مسائل تربیتی از عوامل زیر دخالت دارند:
از همان سال های اولیه کودکی انتظار انجام کامل تشریفات و آیین ها و عدم تحمل هیچگونه خطایی را دارد.
والدینی درون گرا بوده طوری که کودک شان کمتر تعاملات درست و مناسب را در او می بیند.
بیش از حد به مردم اطراف مانند همسر همسایگان و از همه مهمتر به کودک حساسیت دارد
شخصیت خودخواه و خود راضی دارد.
به کودک می گویند پدر رئیس است اما در واقع چنین نقشی را از خود منع می کند و فقط مانند مجسمه یا یک مقام تشریفاتی است.
نتایج تصویربرداری شده نشان میدهد که آسیب هایی در دستگاه عصبی افراد دارای اختلال وسواس فکری عملی در ارتباط با ناحیه عقده های قاعده ای وجود دارد. این شرایط در طی درمان موفقیت آمیز تغییر داده می شود. ناهنجاری هایی در انتقال دهنده های عصبی در بیماران دارای این اختلال ثبت شده است. در افراد دارای اختلال وسواس فکری عملی سطح کمی از سروتونین وجود دارد داروهایی که سطح سروتونین را بالا میبرند نشانه‌های این اختلال را بهبود می بخشند.
بعضی از تحقیقات علت اصلی در نشانه های اختلال وسواس را نقص کلی در توانایی توجه انتخابی به محرک های مربوط و بی توجهی به محرکات مربوط اعلام کرده اند. نقص در توجه افراد مبتلا به وسواس نتیجه حساسیت بیش از اندازه آنها در ردیابی تهدید است. به طور کلی توجه و نقص بازداری در بیماران دچار اختلال وسواس فکری و عملی یکی از مسائل مطرح در تبیین این اختلال است.
درمان اختلال وسواسی اجباری
درمان های مختلفی برای اختلال وسواس فکری عملی وجود دارند. مهمترین آن ها شامل موارد زیر می شوند:
دارو درمانی
دارو درمانی روشی سریع و در دسترس برای درمان وسواس فکری عملی محسوب می شود هرچند قطع دارو باعث بازگشت این اختلال می شود. بیشتر داروهایی که استفاده می شوند شامل سروتونین و بازدارنده های بازجذب سروتونین که سبب افزایش سطح آن در مغز می شوند. با این حال هنوز در مورد نحوه عملکرد سروتونین در وسواس دیدگاه مشترک وجود ندارد و به عقیده برخی محققان تاثیر مثبت SSIRها ممکن است صرفا بر اثربخشی مثبت و عمومی آنها در مدارهای مختلف محدود باشد. داروهای آنتی دپرسانت سه حلقه ای می توانند در بعضی نشانه های وسواس تاثیر گذار باشند مانند پایین آوردن فراوانی و استمرار رفتار های اجباری همیشگی اما به نظر می رسد فقط زمانی تاثیر می گذارند که وسواس با افسردگی همزمان باشد.
روان درمانی ERP
موفقیت آمیز ترین درمان برای وسواس، درمان روبرو شدن با محرک و پیشگیری از پاسخ است. این درمان دو وجه دارد اولی در معرض قرار گرفتن یا مواجه کردن تدریجی شخص با شرایط و افکاری است که سبب آزار می شوند مثلاً فردی که شستن اجباری دارد از او خواسته می‌شود که به یک بشقاب کثیف دست بزند یا تصور کند که در حال دست زدن به فلان شی کثیف است. افراد به شیوه تدریجی و برنامه ریزی شده آنقدر با این ما هر کاری رو به رو می شوند تا رنج آنها کم شود. وجه دوم خودداری از واکنش است که منظور از واکنش رفتارهای منظم و مرتب و تکراری است.
بعضی راهکارهای پیشگیری از واکنش ها شامل تمرین رفتار های جایگزین ، معکوس کردن آداب و تغییر رفتارهای مراسمی و رفتارهای اجباری که به صورت مراسم خاصی انجام می شوند. با مجبور کردن افراد به مواجه شدن با موقعیت های ترس آور و ناخوشایند و تجربه کردن پیامدهای واقعی این کار به بی اعتبار سازی باورهای نادرست و غلط آنها کمک می کند.
روان درمانی شناختی رفتاری
هرچند امروزه روان‌درمانیERP یکی از پرطرفدار ترین درمان ها برای وسواس محسوب می شود اما برای برخی ها دشوار است چرا که نمی توانند با محرک هایی که آنها را آزار میدهند مقابله کنند و نمی توانند جلوی رفتارهای اجباری خود را بگیرند. بنابراین خیلی از روانشناسان از درمان شناختی رفتاری همچنان برای این اختلال استفاده می کنند. درمان شناختی رفتاری شامل آموزش به افراد که افکار مزاحم و و ناخواسته را کنترل کنند. همچنین تمرین های رفتاری به آنها می دهند تا باورهای نادرست شان را بی اعتبار کنند. برخی از درمانگران به این نتیجه رسیدند که انحرافات جنسی و اختلال وسواسی عملی یک عنصر مشترک دارند و آن اجبار ها میباشد.
بنابراین برای درمان هر دو اختلال از یک تکنیک شناختی رفتاری به نام اشباع درمانی استفاده می شود. در این تکنیک به افراد گفته می‌شود هنگامی که دچار یکی از وسواس های معمول خود می شوند با همان رفتار اجباری همیشگی پاسخ دهند اما فوراً بعد از رفع استرس ناشی از فکر وسواسی به یک موضوع آزار دهنده دیگر فکر کنند و همان رفتار را انجام دهند. کاهش شدت فکر وسواسی و پاسخدهی اندک رفتار اجباری در بار دوم و دفعات بعد سبب می‌شود این فعالیت کمتر از گذشته خوشایند شود و نهایتاً مطلوبیت خود را از دست بدهد.
اگر شما هم دچار وسواس هستید و یا ذهن تان را مدام افکاری در مورد چنین مسائلی به خود مشغول می کند توصیه می شود از مشاوران و متخصصان با تجربه ما در کلینیک روانشناسی همراه کمک بگیرید.
