مسئولیت پذیری یک الزام و تعهد درونی از سوی فرد، برای انجام مطلوب همه ی فعالیت هایی که بر عهده او گذاشته شده است، می باشد . مسئولیت پذیری از درون فرد سرچشمه می گیرد. پدر و مادر به عنوان الگوی رفتاری فرزندان بر مسئولیت پذیری آنها تاثیر می گذارند ، به این معنا که هر چقدر والدین مسئولیت پذیرتر باشند، فرزندان هم مسئولیت پذیرتر می شوند.
چگونه مسئولیت پذیری را در کودکان افزایش دهیم؟
اگر والدین فرزندان را به حال خود رها کنند، دائما شاهد بی نظمی های آنها خواهند بود. اگر هم به طور دائم کارها و وظایف آنها را خودشان بر عهده بگیرند ، فرزندان هیچگاه مستقل شدن را نمی آموزند .اگر شما مسئولیت برنامه های عادی و روزانه فرزندتان را بپذیرید ، او به عهده گرفتن مسئولیت را یاد نمی گیرد و همیشه آن را از دیگران انتظار خواهد داشت . در این سازمان کوچک(خانواده) باید وظایف تک تک نفرات مشخص باشد و با مدیریتی معین و تعریف شده اداره شود.
کارهای کوچک به او بسپارید
وقتی کودکان انجام کارهای ساده را به عهده می گیرند ، این احساس را دارند که در انجام کاری مفید برای خانواده مشارکت می کنند . بهتر است یک چارت وظایف تهیه کنید . اگر کودک کوچک است به جای کلمات از تصاویر در این چارت استفاده کنید . این چارت می تواند از مسئولیت های کوچک مانند خاموش کردن لامپ های اضافی خانه تا قفل کردن در یا جمع کردن کاغذهای روی زمین باشد . فقط بگذارید او این کارها را انجام دهد و برای رسیدن به این هدف صبور باشید.
با افزایش کارهایی که کودک باید انجام دهد، او نیز نیاز به تشویق دارد
بگذارید آنچه را می خواهند بدست بیاورند. اگر کودک تان یک هدیه گران قیمت می خواهد ، بهترین کار این است که از او بخواهید نیمی از پول آن هدیه را خودش با جمع کردن پول تو جیبی به دست آورد . در این مدت شما می توانید گاها بابت برخی کارهای خانه مبلغی به آنها پرداخت کنید . مثلا اگر برای کاشتن گلی در باغچه یا شستن ظرف ها به شما کمک کردند ، مبلغی برایشان در نظر بگیرید . این بهترین داد و ستد برای القای حس مسئولیت پذیری در آنهاست.
به کودکان یاد دهید اشتباهاتشان را بپذیرند
اگر کودکانتان کار اشتباهی انجام دادند ، نه آنها را بترسانید و نه خیلی ساده از کنار آن بگذرید . قبول اشتباه یکی از بهترین راهکارها در زندگی است . این باعث می شود فرد برای هر آنچه انجام داده است احساس مسئولیت داشته باشد .
معمولا بین 3 تا 5 سالگی، کودک هر چیزی را از روی تقلید فرامی گیرد
پس می توان آموزش برخی از کارها مانند مرتب کردن اتاقش را حتی به شیوه بازی برای او شروع کرد و او را در این کار همراهی کرد . تصور نکنید فرزند شما خیلی کوچک است . وقتی زمان تمیز کردن اتاق کودکتان می شود حتما مسئولیت هایی را به او بسپارید. کودک با کمک شما معنای مسئولیت را می فهمد و تمایل به تکرار آن کار را پیدا می کند .
بین 6 تا 11 سالگی ، او تمایل دارد خود را مستقل تر نشان دهد
مثلا اتاقش را به تنهایی مانند یک فرد بزرگسال مرتب کند . در این زمان درباره مسئولیت پذیری با او صحبت کنید .دلایل صحبت های خود را برایش توضیح دهید، از تحمیل نظرات خود اجتناب کنید و به جای او وسایلش را مرتب نکنید.بدون هماهنگی و موافقت فرزندتان دکوراسیون اتاق او را تغییر ندهید .
برخی کودکان اجازه نمی دهند والدینشان وارد اتاق آنها شوند
از طرفی خودشان هم تمایلی برای تمیز کردن اتاقشان ندارند ، در این شرایط باید گفت که کمی بی نظمی هم طبیعی است؛ به همین دلیل بهتر است نظم و ترتیب شدید خصوصا با روش های سخت گیرانه را به او تحمیل نکنید. هرگز اتاق فرزندانتان را بویژه زمانی که او در خانه نیست مرتب نکنید . وقتی می خواهید وارد شوید در بزنید و منتظر بمانید تا شما را دعوت کند. در این رفتارتان،احترام به حریم شخصی و توجه به احساسات و دل مشغولی هایش را نشان می دهید.
برای کمک گرفتن از کودکان و نظافت و کارهای خانه باید زمان خاصی را در نظر گرفت
برای مثال نباید اجازه دهید ساعات صرف غذا و خواب بچه ها تحت الشعاع این کارها قرار گیرند. زیرا علاوه بر اینکه باعث بداخلاقی آنها می شود، بازگرداندن آنها به برنامه منظم قبلی ،شما را با مشکل روبرو می کند.
نوجوانان می توانند وظایف و مسئولیت های بیشتر و بزرگ تر ، مثل تمیز کردن کاشی ها ، آشپزخانه ، جاروبرقی کشیدن و … را عهده دار شوند. بجای توجه به مقدار کاری که فرزندتان انجام داده است ، به تلاشش توجه کنید و از سرزنش کردن او بپرهیزید . سرزنش کردن سبب می شود کودک تصور کند هرگز نمی تواند شما را راضی نگه دارد ،بنابراین دست از تلاش برمی دارد.
سعی شود بجای جمله های منفی از جمله های مثبت استفاده شود
بجای “اگر لباس های مهمانی را در نیاوری…” از این عبارت استفاده کنید ؛” اگر می خواهی بازی کنی اول باید لباس های مهمانی را در بیاوری ” بدین ترتیب اگر چند بار این جمله ها را تکرار کنید ، انجام این کارها برای کودک به شکل عادت در می آید و دیگر نیازی نیست کارها را مکرر به او یادآور شد.
با این اقدامات علاوه بر افزایش صمیمیت ، روح همکاری و مشارکت در خانواده نیز تقویت می شود و اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان به واسطه قبول مسئولیت ، بالا می رود. در اینجا نکته وار به راهکارهایی برای والدین در زمینه پرورش مسئولیت پذیری فرزندان اشاره می شود :
1-در زمینه مسئولیت پذیری با فرزندان صحبت شود.
2-نقش کودک در خانواده پررنگ نشان داده شود.
3-برای مسئولیت پذیری کودکان ، در آغاز کارهای ساده به آنها سپرده شود .
4- فرصت و اجازه عمل به آنها داده شود .
5- فرصت و اجازه انتخاب به آنها داده شود ، حتی اگر انتخابشان غلط باشد.
6-تفاوت، ویژگی و توانایی های فرزندان شناخته شود.
7-حس انتقاد را کم کرد .
8-خیلی سریع کار فرزندان ارزیابی نشود.
9-برای مسئولیت پذیر کردن فرزند، شرایط خطر کردن تا حد استاندارد برای او فراهم شود. به عنوان مثال اگر کودک می خواهد ، میوه را پوست بگیرد و نمی داند چگونه ، به او کارد داده شود و تحت نظارت والدین به او اجازه داده شود این کار را انجام دهد.
بچه ها آرزو دارند که در آینده شبیه والدین شان شوند. برداشتی که کودک از خود دارد کاملا وابسته به شرایطی است که در آن رشد می کند، در نتیجه پدر و مادر باید به احساس مثبت و تفکر مثبت در زمینه تربیتی توجه بسیاری داشته باشد . وجود والدین مسئولیت پذیر نیز اهمیت زیادی دارد .
به یاد داشته باشید که باید به تدریج ، میزان آزادی و مسئولیت را در کودکان ، افزایش بدهید . تا آنجایی که لازم است به او کمک کنید هر مرحله را به پایان برساند تا بالاخره قادر باشد ، کاملا آن را یاد بگیرد . هر بخش چند سال را در برمی گیرد . پس به کودکانی که در ابتدای هر دوره سنی هستند ، خیلی سخت نگیرید چون آنها تازه می خواند مسئولیت های جدید را به عهده بگیرند. برای کسب اطلاعات بیشتر مقاله تربیت عاطفی کودکان را مطالعه کنید.
آموزش مسئولیت پذیری از چه زمانی شروع می شود؟
برای آموزش مسئولیت پذیری ، هیچ گاه زود نیست . البته در این زمینه ، مراحل رشدی کودک و کارهایی را که می تواند انجام دهد نیز در نظر بگیرید .
مسئولیت پذیری در کودکان نوپا
مراقبت از خود ، با توجه به محدودیت های کودک و میزان امنیت او. تمیز کردن خراب کاری های خود (مثلا وقتی یک لیوان آب روی میز می ریزد ، بهتر است با کمک یکدیگر میز را تمیز کنید)، انتخاب کند چه لباسی بپوشد (با محدودیت فصلی ، مناسب بودن لباس و امنیت)، چه مقدار غذا بخورد (شما بگویید چه غذایی، کودک تصمیم می گیرد چه مقدار)، خودش غذایش را بخورد (مگر اینکه درخواست کمک کند)، خودش بگوید چه کتابی برایش بخوانید،با چه اسباب بازی ای بازی کند.
چه اسباب بازی هایی را به دیگران بدهد (قبل از اینکه دوستانش برسند بقیه اسباب بازی ها را بردارید!). چه زمانی به دستشویی برود ( از او بپرسید : قبل از اینکه بریم بیرون، می خوای بریم دستشویی؟)
مسئولیت پذیری در کودکان پیش دبستانی(3 تا 5 ساله ها )
همه مواردی که ذکر شده، به علاوه: لباس هایش را مدیریت کند (انتخاب کردن آنها از بین موارد انتخابی که شما در اختیارش می گذارید . نگهداری و مرتب کردن آنها در دسته ایی منظم بر اساس نوع ). اتاق خودش را مدیریت کند (مثلا خود کودک تصمیم بگیرد چه چیز را به دیوار بچسباند ، البته انتخابش باید منطقی باشد . چه چیزی بخورد (البته قبل از آن باید دسترسی به غذاهای ناسالم را محدود کنید ). چه موقع و با چه اسباب بازی هایی بازی کند . تصمیم بگیرد به مهمانی هایی که دعوت شده است برود یا نه (البته به جز مهمانی های خانوادگی که اجباری هستند). تصمیم بگیرد به چه کسی اجازه وارد شدن به اتاقش را بدهد.
مسئولیت پذیری در کودکان 6 تا 9 ساله
همه موارد بالا به علاوه: مدل مویش را انتخاب کند (با توجه به استانداردهای معمول مو). این که کجای میز بنشیند . در انجام کارهای ساده خانه کمک کند. اینکه با پول مااهیانه خود چه بخرد. تکالیف مدرسه اش را انجام دهد . از شب قبل کیف مدرسه اش را آماده کند. اینکه چطور وقت خود را بگذراند (بعد از مسئولیت های اولیه مثل تکالیف مدرسه). این که یک ساز موسیقی یاد بگیرد یا به یک کلاس برود و یا … . تصمیم بگیرد چه ورزش یا فعالیت بدنی انجام بدهد .بتواند یک غذای ساده یا یک میان وعده برای خودش درست کند.
مسئولیت پذیری در نوجوانان 10 تا 12 ساله
همه موارد بالا به علاوه : نظافت شخصی ( گرفتن ناخن ها، مرتب کردن مو و …) را خودش انجام بدهد. با دوستانش در محله قدم بزند یا بازی کند به شرط اینکه خیلی از منزل دور نشود . تنها ماندن در خانه را تجربه کند ( البته با محدودیت هایی که شما برایش تعیین می کنید .
مسئولیت پذیری در نوجوانان 13 تا 15 ساله
همه موارد بالا به علاوه : صبح ها خودش از خواب بیدار شود (اگر لازم شد شما وارد عمل شوید). خودش لباس های کثیفش را جمع کند و داخل ماشین لباسشویی بیاندازد. تنهایی سوار اتوبوس یا مترو شود. با دوستانش به سینما برود. پول هایش را مدیریت کند . برخی کارهای خانه را انجام دهد.
کلام آخر
این را بدانید که هرآنچه می خواهید به فرزند خود بیاموزید لازم است از دوران کودکی باشد اما نحوه فرزندپروری اهمیت خاصی دارد که باید هر والدی آن را بداند. اگر شما هم می خواهید کودک یا نوجوان مسئولیت پذیری داشته باشید توصیه می شود از یک درمانگر کودک در این زمینه کمک بگیرید.
