همدلی که نخستین فضیلت ضروری هوش اخلاقی می باشد به معنای توانایی درک دیدگاه دیگران است. همدلی احساسی قدرتمندی است که از رفتارهای پرخاشگرانه جلوگیری می کند و فرد را وادار می کند تا با دیگران با مهربانی برخورد کند. همدلی خیلی زود پدیدار می شود و فرزند شما با یک مزیت بزرگی درونی در زمینه رشد اخلاقی به دنیا می آید اما اینکه آیا این ظرفیت درک احساسات دیگران در فرزندتان رشد کند یا خیر به هیچ وجه تضمین شده نیست. راه های مختلفی برای تقویت همدلی در کودک وجود دارد که در این مقاله به آن پرداخته می شود.
همدلی چیست؟
همدلی یعنی توانایی همدردی و درک احساسات دیگران که اساس هوش اخلاقی را تشکیل می دهد. همدلی همان چیزی است که کودکان را نسبت به خواسته های دیگران حساس میکند و آگاهی آنها را از افکار و عقاید دیگران بالا می پرد. همدلی عاملی است که سبب ارتقای انسانی، تمدن و اخلاقیات می شود و احساسی است که کودک را به تعهدات خود در مقابل دیگران بسیار برانگیخته می کند و وجدانش را تحریک می نماید.
همدلی کودکان را به سمت شکیبایی و دلسوزی، درک خواسته های دیگران و مراقبت از کسانی که آسیب خوردند و یا دچار مشکل شده‌اند سوق می‌دهد. کودکی که همدلی را بداند فهمیده تر و دلسوز تر و غالباً توانایی زیادی در مهار کردن خشم خودش دارد. فرزندان شما معمولا در معرض یک دنیای بی سامان و پر از خشونت، ستمکاری و بی نزاکتی هستند. در برابر چنین دنیایی همدلی می تواند نوعی پادزهر باشد. کودکان با یادگیری این که به دیگران همدلی کنند به ساختن دنیایی که افراد آن سالم تر و شکیبا تر هستند کمک می کنند.
مراحل پرورش همدلی
همدلی احساسی مهم جهت تقویت فهم درستی و نادرستی است ، صفتی است که بسیار زود در کودکان شکل می گیرد اما اینکه رشد کند یا خیر تا حد زیادی به این وابسته است که پرورش یافته باشد. برای پرورش این جنبه مهم از هوش اخلاقی سه قدم وجود دارد. از آنجا که احساس همدلی درک احساسات است اولین گام آموزشی به شما کمک میکند تا آگاهی خود را از احساسات تقویت کنید و کلمات بیان کننده احساس را استفاده کنید. برای این مهارت نیاز کودک دارد تا طیف گسترده‌ای از احساسات را بداند تا بتواند آنها را با احساسات دیگران هماهنگ نمایند.
در گام دوم روش هایی مطرح میشود که حساسیت کودک شما را به احساسات دیگران بالا میبرد طوری که بتواند نیاز ها و نگرانی های دیگران را بفهمد. آخرین گام به فرزند شما کمک می کند تا آگاهی اش را از نگاه افرادی غیر از خود بالا ببرد. فقط در آن هنگام است که قادر است خود را به جای دیگران بگذارد و احساسات آنها را درک کند. این سه قدم استعدادهای همدلی را که فرزند شما برای رویارویی با دنیایی سرشار از ستم، سردی و خودمداری لازم دارد افزایش می‌دهد.
قدم اول: افزودن بر آگاهی و کلماتی مبین احساس
مسئله این است که توان همدلی خیلی از کودکان تا حد زیادی کم است چرا که آنها قادر نیستند احساسات را تشخیص دهند و آنها را پرورش دهند. کودکان در درک احساس دیگران مشکل زیادی دارند زیرا نمی توانند درد، سرخوشی، ناراحتی، استرس، شادی و خشم دیگران را متوجه شوند. آنچه این کودکان نیاز دارند تعلیم و تربیت است که هوش عاطفی موثرتری را برای آنها تامین میکند. واژگان مناسب برای بیان احساسات و سپس تشویق برای استفاده از آن ها زمانی که از لحاظ احساسی فهمیده تر شوند و بتوانند احساسات خودشان را درک کنند همدلی آنها را رشد خواهد داد چرا که در درک احساسات و نگرانی‌های دیگران تواناتر خواهند شد. این نخستین مرحله به شما نشان می‌دهد که آگاهی هیجانی فرزندتان را چگونه تقویت کنید.
در این روش توصیه به والدین میشود که از احساس فرزندتان اطلاع داشته باشید و با همدلی به او گوش دهید. در قدم بعدی آنچه را که باعث احساسات در او میشود بشناسید و بپذیرید. به احساسات کودکتان نام مناسب بدهید. برای ارضای نیاز کودک راه‌حلی بیندیشید. برای این که بتوانید واژگان احساسی را در کودکان تقویت کنید می توانید از پرسش های احساسی استفاده کنید و مثلا به او بگویید چه احساسی داری یا در مورد مسئله ای نگران هستی موضوع چیست ؟
همچنین شما می توانید کارت های احساسی درست کنید و روی هر کارتی اسامی شایع‌ترین واژه های احساسی را بنویسید. در آغاز فقط با چند کار شروع کنید و وقتی لغات قبلی به خوبی آموخته شد، موارد بیشتری را اضافه کنید. برای کودک کوچکتان فقط شش احساس اصلی را بیان کنید: شادی غم خشم تعجب ترس و انزجار. به فرزندتان کمک کنید تا تصاویری که هر احساس نشان می دهد از مجله ها یا برنامه کامپیوتری پیدا کند.
قدم دوم: افزایش حساسیت به احساسات دیگران
یکی از مهمترین عواملی که سبب میشود بعضی از بچه ها از لحاظ احساسی حساس تر شوند این است که آنها می‌توانند به راحتی نشانه های احساسی دیگران از جمله لحن صدا، حالت بدن و حالات صورت را تعبیر و تفسیر نمایند. بدون این درک، توانایی کودک برای واکنش نشان دادن به این خواسته های دیگران کاملاً محدود است.
برای پرورش حساسیت کودکان می توان رفتارهای حاکی از محبت آنها را تشویق کرد. هر زمان که متوجه شدید فرزندتان حساس و دلسوزانه رفتار می کند به این مکان را بدهید که بداند تا چه حد سبب خوشحالی شما شده است. رفتارهای دوستانه و با احساس حتی جزئی ترین آنها می تواند تفاوت های بزرگی در زندگی افراد ایجاد کنند. از این رو با اشاره کردن به این رفتارها به کودکان تا کمک کنید تا تاثیر رفتارهای دیگران ببیند.
جلب توجه فرزند شما به حالت های صورت، فعالیت های بدنی و اشاره و حرکات در وضعیت های احساسی مختلف را نسبت به احساسات دیگران حساس میکند. هر موقعیتی پیش می‌آید موارد مورد علاقه خود را شرح دهید و نشانه هایی را که به شما کمک کرد تا احساس خود را ارزیابی کنید با فرزندتان در میان بگذارید. مثلاً بگویید امروز وقتی با مادر بزرگ صحبت می کردیم متوجه حالت صورت او شدی؟ من فکر می‌کنم کمی گیج شده بود. مشکل شنوایی دارد. چطوره که موقع صحبت کردن با او از این به بعد بلند تر حرف بزنی ؟ بهتر است از فرزندتان بپرسید که فلانی چه احساسی دارد این هم یکی از راه هایی است که می توان حساسیت را در کودک پرورش داد.
گام سوم: تقویت همدلی برای درک دیدگاه های دیگران
برای درک دیدگاه دیگران سعی کنید نقش ها را عوض کنید. مثلا وقتی اختلافی میان خواهر و برادر ها یا میان فرزند شما و دوستش پیش می آید از هر یک از دو طرف بخواهید که لحظه ای تأمل کنند و فکر کنند که اگر در جایگاه فرد مقابل قرار گرفته بودند چه احساس و تفکری داشتند. سپس از هر فردی بخواهد از دیدگاه طرف مقابل درباره مشکل صحبت کند: فرد دیگر چه می گویند و چه کار می کند ؟
این روش مهمی برای کمک کردن به هر فرد است تا بتوانند در یک وضعیت خطرآفرین در حالتهای متفاوتی به شرایط نگاه کنند. در مورد کودکان خردسال اغلب استفاده از عروسک به طوری که هر عروسک نماینده یک فرد در این تعارض باشد بسیار مناسب است. همچنین کودک می تواند مشکل را به هر صورت در نقش های مختلف با عروسک هایش اجرا کند.
برای اینکه به کودکتان کمک کنید تا احساسات دیگران را بشناسد از او بخواهید تصور کند که احساسات دیگران در مورد یک وضعیت خاص چه خواهد بود. فرض کنید فرزندتان به خاطر ارسال هدیه تولد، کارت تشکر برای عمویش فرستاده است. از این فرصت استفاده کنید تا فرزندان احساس عمویش را در هنگام دریافت کارت درک کند و از او بخواهید وانمود کند که عموی خودش است. مثلا به او بگویید وانمود کن که عمو هستی و صندوق پستی را باز می کنی و این کارت را می بینی، وقتی نوشته روی کارت را میخوانی چه احساسی پیدا می کنی ؟ می توانید از این تکنیک در مورد افرادی که کودکان آنها را ملاقات نکرده اند، استفاده کنید. حساس کردن بچه ها به آنچه که دیگران حس می کنند اقدام مهم است است.
عواملی که به رشد همدلی کمک میکند
سوزن دلهام نویسنده کتاب رشد حرکتی در کودکان عواملی را ذکر کرده که در اکثر موارد فرصت هایی را که کودکان همدلی بیشتری را ظاهر میسازند افزایش می دهد.
سن: توانایی درک دیدگاههای دیگران با افزایش سن بیشتر می شود. بنابراین معمولا بچه های بزرگتر از همدلی بیشتری نسبت به کوچکترها برخوردار هستند.
جنسیت: بچه های کوچکتر توانایی بیشتری به همدلی با همسالان همجنس خود دارند چرا که احساسات مشترک بیشتری بین آنها وجود دارد.
هوش: بچه های باهوش تمایل بیشتری به آرام کردن دیگران دارند زیرا بهتر می توانند نیازهای دیگران را تشخیص دهند و راهکارهایی را برای کمک به آنها پیدا کند.
ادراک عاطفی: بچه هایی که احساساتشان را راحت بیان می کنند معمولاً از همدلی بیشتری برخوردار اند زیرا در شناخت صحیح احساسات دیگران تواناترند.
والدین همدل: کودکانی که والدین برخوردار از همدلی داشته باشد احتمالاً خودشان هم دارای حس همدلی خواهند شد زیرا والدین آنها سرمشقی برای رفتارهای همدلانه هستند که معمولاً کودکان از آنها تقلید می کنند.
امنیت عاطفی: کودکان برخوردار از قدرت ابراز وجود به احتمال بیشتری به دیگران کمک می کنند.
خلق و خو: کودکانی که به صورت نرمال خوشحال تر و اجتماعی تر هستند به احتمال بیشتری با کودکان غمگین و ناراحت احساس همدلی می کنند.
شباهت: کودکان تمایل بیشتری دارند تا با افرادی همدلی کنند که در موارد شباهت بیشتری به آنها حس می کنند یا کسانی که تجربیات مشترکی با آنها دارند.
دلبستگی: کودکان احتمالاً با دوستانشان بیش از کسانی که دلبستگی کمتری نسبت به آنها حس می‌کنند همدلی می کنند.
مراحل رشد همدلی
مارتین هافمن یکی از افراد صاحب‌نظر در زمینه هوش اخلاقی اعتقاد دارد که همدلی به آرامی و در چند مرحله در کودکان شکل می گیرد. کودکان به تدریج از مرحله خودمداری و خودمحوری و از دیدگاه” همیشه درباره خودم فکر می کنم” به مرحله ای می روند که نه تنها نگران افراد دیگر باشند بلکه بتوانند دیگران را احساس کنند. هر چه این مراحل و سطح فعلی همدلی کودکتان را بیشتر درک کنیم بهتر خواهید توانست به آنها در رسیدن به مرحله بعدی کمک کنید. این را بدانید که به علت تفاوت های فراوان کودکان در توانایی ها و تجربیاتشان هر کدام در همدلی ممکن است با دیگری متفاوت باشند.
مرحله اول همدلی کلی
این مرحله که در سال‌های اولیه زندگی شکل می گیرد کودک می تواند به وضوح بین خودش و دیگران تفاوتی قائل شود. در نتیجه متوجه نمی شود که چه کسی ناراحت است و فکر میکند که این ناراحتی خود او است. نوزاد شش ماهه با صدای گریه نوزاد دیگر فورا شروع به گریه کردن میکند.
مرحله دوم همدلی خود محورانه
این مرحله از حدود سال اول زندگی آغاز می شود. واکنش‌های کودکان به ناراحتی دیگران به آرامی شروع به تغییر میکند. کودک دیگر می داند که ناراحتی فرد دیگر، ناراحتی او نیست. هنگامی کودک دو ساله گریه مادرش را مشاهده میکند، کنار او می نشیند و به آرامی بازوی او را نوازش می کند.
مرحله سوم همدلی عاطفی
در حدود دو تا سه سالگی کودکان قابلیت به عهده گرفتن نقش را پیدا می‌کنند. کودک متوجه میشود که احتمال دارد احساسات دیگران با احساسات او فرق کند. او بهتر از که می تواند عامل درد دیگران را تشخیص دهد و راه های آسان برای تسلی دادن و حمایت از دیگران را دربیابد. مثلاً می‌گوید تو ناراحت شدی ماشین ات شکست بیا با این بازی کن.
مرحله چهارم همدلی شناختی
کودک دیگر می تواند مسائل را از دیدگاه دیگران مشاهده کنند در نتیجه تلاش او برای حمایت از افراد نیازمند و تسلی خاطر دادن به آنها به صورت چشمگیری بالا می رود. توانایی او در به کار بردن زبانی که سبب تسلی دیگران شود هم به مقدار زیادی افزایش می یابد مثلا می گوید به نظر می رسد آن پیرزن برای سوار شدن به آسانسور به کمک نیاز دارد. در نتیجه در آسانسور را باز نگه می دارد تا آن فرد بتواند بدون مشکل سوار آسانسور شود.
مرحله پنجم همدلی انتزاعی
کودک دیگر می تواند همدلی اش را از آنچه شخص نمی داند یا می‌تواند مستقیما مشاهده کند فراتر ببرد طوری که این همدلی شامل مردمی هم که او هرگز ملاقات نکرده بشود. مثلاً مردم فلان کشور گرسنه به نظر می رسند. اگر من کمی از پول توجیبی هفتگی ام را برایشان بفرستم احتمال دارد که این کار باعث شود که آنها احساس بهتری پیدا کنند.
سخن آخر
راه های زیادی برای رشد همدلی در کودکان وجود دارد برخی از آنها در مقاله امروز اشاره شد. اگر شما هم به دنبال تقویت هوش اخلاقی در کودکانتان هستید می توانید در این زمینه از روانشناسان با تجربه ما در کلینیک روانشناسی همراه کمک بگیرید.
