امروزه در دنیا با افزایش سن بیشتر افراد، توجه به سالمندان و نیازهای آنها در اولویت است. روانشناسی سالمندی به بررسی مسائلی که افراد سن بالا با آن درگیر هستند می پردازد. اگر نیازهای روانی سالمندان تشخیص داده نشود به تدریج می تواند روی جسم آنها تاثیر بگذارد. با توجه به اهمیت این موضوع در مقاله امروز به بررسی نیازهای سالمندان می پردازیم.
سالمندی
سالمندی به معنای از دست رفتن تدریجی توانایی های دستگاه های بدن انسان در برابر وضعیت محیطی، افزایش احتمال بیماری ها و در نهایت وقوع مرگ تعریف شده است. از طرف دیگر سالمندی در فیزیولوژی به معنی کاهش روند تجزیه و تحلیل اطلاعات در سلول و تغییرات تدریجی بدن میباشد. وظایف تحولی این دوره از سایر دوره ها حساس تر میباشد. پیری استفاده از جبران ها و جانشینی ها است.
پیری مرحله پیشرفته زندگی است. مرحله ای که در آن وجوه خوب و بد در کنار هم اند. اگر بتوان بر جنبه‌های مطلوب آن تاکید کنید و در عوض از جنبه های نامطلوب آن کم کنید به دوره ای مفید تبدیل خواهد شد. نام دیگر روانشناسی سالمندان پیری شناسی رفتاری است. دو نظریه معروف در مورد سالمندی وجود دارد. نظریه پیری برنامه ریزی شده یا ژنتیکی که طبق آن روند پیری در هر فردی از قبل طرح ریزی شده است و نمی توان در آن دخل و تصرفی کرد. در واقع این روند فطری میباشد. نظریه دیگر نظریه فرسودگی است. در این نظریه پیری ناشی از عملکرد بلندمدت اندامهای بدن است. به بیان دیگر بدن انسان در اثر فعالیت زیاد مانند یک ماشین ناتوان و فرسوده می گردند.
رشد جسمانی سالمندی
عضلات
با شروع دوران سالمندی استخوان های افراد ضعیف تر می شود و به همین علت با پایان یافتن دوران یائسگی در زنها بیماریهای پوکی استخوان که همراه با قوز شدن پشت هستند به وجود می‌آید. برخی اوقات مفاصل استخوانی هم صدمات جدی می بینند و به بیماریهای مختلفی می انجامند. این بیماری‌ها استفاده همیشگی از دستها را مانع می‌شود و فرد حتی نمی تواند کارهای ریزی مانند بستن دکمه های لباس یا برداشتن اجسام از روی زمین را انجام دهد. در دوران سالمندی فعالیت فرد به خاطر کم شدن استحکام عضلات استخوان بسیار کاهش پیدا میکند.
بینایی
با بالا رفتن سن زن ها بیشتر از مردها دچار مشکل بینایی می شود. از اواسط تا اواخر بزرگسالی احتمال وجود آب مروارید بیشتر می گردد که نتیجه آن تاری دید است و حتی گاهی اوقات بدون جراحی هم ممکن است فرد را نابینا کند. ضعف بینایی در اواخر سن بیشتر ناشی از کاهش رسیدن نور به شبکیه و فرسودگی سلولها در قرنیه می باشد. موقعی که سلول های حساس به نور آسیب میبینند افراد سن بالا احتمال دارد دچار تباهی لکه گردند که در پی آن دیدشان تار می گردد. تباهی لکه یکی از دلایل اصلی ضعف بینایی و حتی نابینایی در افراد سن بالا است. این نوع بیماری ها به تدریج می تواند اعتماد به نفس فرد را بگیرند و او را از لحاظ اجتماعی منزوی و گوشه گیر کنند.
شنوایی
سالمندان در شنیدن صداهایی که فرکانس زیاد دارند بیشتر دچار مسئله می شوند. ضعف شنیداری در زندگی و روابط بین فردی آنها مداخلاتی جدیدی به وجود می آورد. کسانی که دچار این مسئله هستند معمولاً به اطرافیان شک و سوء ظن پیدا می‌کنند و هر رفتار یا حرف آنها را سوء برداشت می کنند. کم شدن تامین خون و مرگ تدریجی سلولها در گوش درونی و قشر شنوایی منجر به این می‌شود که قدرت شنیداری با بالا رفتن سن کم شود. شنوایی می تواند لذت بردن از زندگی را هم تحت تاثیر قرار دهد و این مسئله در مردان بیشتر از زن ها وجود دارد. از طرفی می تواند افسردگی و گوشه گیری را در آنها به وجود بیاورد.
چشایی بویایی و لامسه
حساسیت چشایی و بویایی با بالا رفتن سن به تدریج کمتر می‌شود و منجر به آن می شود که غذا کمتر از همیشه برای فرد لذت بخش باشد. حساسیت لامسه هم مخصوصاً در قسمت نوک انگشتان دستها و کمتر در لب ها و بازوها دچار تغییر می شود.
تمایلات جنسی
خیلی از افراد تصور می‌کنند که با پیر شدن به تدریج نیازهای جنسی از بین میرود و سالمندان دچار بی میلی جنسی یا ضعف در آن می شوند. اما باید بدانید که این باور کاملا نادرست است و افراد سن بالا میتوانند تمایل جنسی داشته باشند و به روابط جنسی سالم خود مانند دیگر دوره های زندگی ادامه دهند. البته جنسی در دوران سالمندی کم می شود اما هرگز از بین نمی رود.
خواب
با بالا رفتن سن به ترتیب افراد کمتر می خوابند. سالمندان به علت افزایش هورمون استرس و تغییرات در ساختارهای خواب شب ها زودتر از دوران جوانی شان به رختخواب می روند و صبح ها هم زود بیدار می شوند حتی بدون اینکه کاری داشته باشند. اختلالات خواب در مردها به علت مشکلات پروستات، وقفه تنفسی در خواب و سندروم پاهای بی قرار افزایش می یابد. مردها در دوران سالمندی بیشتر مستعد امراض مختلف هستند اما زن ها بیشتر مستعد وضعیت معلول کننده میباشند.
سیستم عصبی و قلبی عروقی
در دوران سالمندی ها در تمام قشر رشد نورون ها کم می شوند و همین عامل در قطعه های پیشانی که وظیفه قضاوت، درک اطلاعات و تفکر عمیق را به عهده دارند و جسم پینه ای بیشتر است. همچنین مخچه که وظیفه تعادل و هماهنگی عضلات بدن را به عهده دارد نورون هایی را از دست میدهند. سلول های گلیال هم کاهش پیدا میکند و از این رو سیستم عصبی مرکزی را تحت تاثیر قرار می دهند. علاوه بر این قشر مخ پیر تا اندازه‌ای قادر است نورون‌های تازه تولید کند. سیستم خودمختار عصبی در دوران سالمندی کاهش پیدا میکند و هورمونهای استرس بیشتری را آزاد می نماید. همچنین سیستم قلبی عروقی و تنفسی و ایمنی بدن هم با بالا رفتن سن افت می کند.
امید به زندگی
هنگامی که می گویید فرد سالمندی نسبت به سن خود جوان یا پیر است به این موضوع واقف هستید که سن تقویمی معیار مناسبی برای سن کارکردی یا توانایی و عملکرد واقعی محسوب نمی شود چرا که افراد از لحاظ سرعت پیر شدن با یکدیگر کاملاً متفاوت هستند و علاوه بر این شرایط روحی و روانی هم در این زمینه دخیل است. تفاوت های گروهی در امید زندگی عوامل مشترک وراثت و محیط تأکید دارند. زن ها معمولاً در همه کشور ها ۴ تا ۷ سال بیشتر از مردها امید به زندگی دارند. باور بر این است که ارزش محافظت کننده کروموزوم ایکس زن ها یکی از دلایل آن باشد. برتری همین عامل سبب می‌شود که آنها در اواخر عمر خود مشکلاتی همچون تنهایی، بیوگی، فقر مالی و گوشه گیری بیشتری را تجربه کنند.
عمر فعال و با کیفیت زندگی در دوران سالمندی را میتوان با مراقبت‌های بهداشتی، خدمات اجتماعی و مسکن همراه با عوامل سبک زندگی تبیین کرد. هنگامی که محققان متوسط امید به زندگی را بررسی می‌کنند یعنی تعداد سالهای عمر نیرومند و سالمی که یک فرد به دنیا آمده در سال های به خصوصی می‌تواند انتظار داشته باشد که کشور ژاپن از این نظر در مقام اول قرار دارد. حدود ۸۵ سالگی تغییر امید به زندگی رخ میدهد.
طبق آمارها تهداد زن ها با افزایش سن بیشتر از مردها می شود اما این روزها به دلیل اینکه زن ها درگیر مشکلات کاری و استرس های ناشی از آن هستند و علاوه بر این به مصرف مواد و مشروبات هم مانند مردها رو آورده‌اند این آمار کمی تغییر کرده است. حداکثر عمر افراد بین ۷۰ تا ۱۱۰ سال می باشد طوری که ۸۵ سال تقریبا متوسط است. بالاترین فردی که در جهان عمر کرده ۱۲۲ سال داشت.
رشد اجتماعی و هیجانی در دوران سالمندی
خیلی از جوانان تصور می‌کنند که پیری حتماً دوران ترسناک و دردناکی است و اینگونه باورها می تواند بر نگرش های نامطلوب سالمندان تاثیر گذار باشد. اریکسون دوران سالمندی را احساس انسجام و یکپارچگی در برابر ناامیدی توصیف کرده است. او اعتقاد دارد که افراد در پایان عمر خود به زندگی گذشته شان نگاهی می‌اندازند و اگر از آن احساس خشنودی و رضایت داشته باشند به یکپارچگی و امیدواری خواهند رسید. موفقیت در این زمینه به خرد می انجامد. خرد یعنی پذیرش کل زندگی.
سالمندان با خانواده خود همچون خواهران و برادران رابطه صمیمانه دارند. رابطه‌ای که بلند مدت ترین رابطه بین انسان ها است و در دوران میانسالی دوام بیشتری یافته و در پیری ادامه پیدا میکند. با این حال پیوند آنها با فرزندان و نوه های خود در مقایسه با خواهران و برادران بیشتر است. در دوران سالمندی زنها رابطه صمیمی و عمیق خود را مانند گذشته با دوستان خود دارند و مردها هم تمایل دارند که وقت بیشتری را با نزدیکان خود سپری کنند. برای سالمندان خانواده مهمترین منبع حمایت عاطفی است. علاوه بر این بازنشستگی هم تجربه مهم به شمار میرود. در کنار آن از دست دادن همسر در بین سالمندان می تواند تجربه آسیب زننده باشد و مردان در این مورد تحمل کمتری دارند و بیشتر صدمه می بینند.
توصیه های مهم به سالمندان
دوران سالمندی فراز و نشیب های زیادی دارد لازم است که آنها بدانند چگونه به بهترین شکل از خود مراقبت کنند تا از لحاظ جسمانی و روحی روانی در سلامتی کامل قرار بگیرد. برخی از نکات مهم در رابطه با سالمندان به شرح زیر می باشد:
تشویق به انجام معاینات دوره ای
از آنجا که افراد سن بالا به علت کهولت بیشتر در معرض انواع امراض مختلف هستند اگر معاینات پزشکی را به تعویق بیندازند ممکن است کار به جراحی ها و یا بستری در بیمارستان برسد. بنابراین لازم است که تشخیص های لازم توسط پزشکان به سرعت انجام شود تا از پیشگیری و عود بیماری ها جلوگیری شود. اگر هم سالمندی دچار استرس در این زمینه است لازم است که با همراهی یک فرد مطمئن به مراکز درمانی مراجعه کند.
تشویق به فعالیت و تحرک
زندگی بی تحرک و بدون فعالیت برای هیچ نوع رده سنی به هیچ عنوان توصیه نمی‌شود چرا که طبق تحقیقات زیاد نشستن حتی می‌تواند باعث افسردگی و بیماری های مختلف شود. پس زندگی همراه با تحرک و فعالیت برای افراد سن بالا هم مناسب است و این باعث می شود که از لحاظ سلامت جسمانی در وضعیت بهتری قرار بگیرند. کارتون فعالیت های مناسب برای سالمندان پیاده روی در پارک یا شنا کردن است که می تواند خطر ابتلا به پوکی استخوان را کم کند.
رژیم غذایی مناسب
متاسفانه اگر فرد سالمندی در این سنین به تغذیه و خوراکی خود توجه نکند احتمال اینکه سلامت جسمانی او تا حد زیادی تحت تاثیر قرار بگیرد بیشتر است. وقت نگذاشتن برای یک غذای سالم و تهیه یک وعده غذایی مفید غالباً بیماری های مختلفی را در افراد سن بالا ایجاد می کند که می تواند خطرناک باشد. فرزندان و نوه ها میتوانند با رجوع به متخصصان تغذیه و یا کنترل میزان چربی و قند آن ها به بهبود کیفیت زندگی سالمندان کمک کنند.
تقویت توان ذهنی
مغز مانند دیگر اعضای بدن انسان هرگز نباید فعالیت خودش را متوقف کند و از یادگیری مطالب جدید باز بماند. فرقی نمیکند که فرد در چه سنی باشد در حال مغز هم به ورزش نیاز دارد. انجام فعالیت هایی که سبب تقویت توان ذهنی انسان می شود مانند بازی شطرنج یا پازل انواع بازی های حافظه و حل کردن جدول خود می تواند عامل مهمی در برابر کنترل بیماری هایی مانند زوال عقل و آلزایمر باشد. حتی خیلی از سالمندان در برخی از کشورها می توانند دوباره تحصیلات جدید داشته باشند و یا به کلاس های آموزشی مختلف مانند یادگیری زبان دوم بروند. انجام این کار ها علاوه بر اینکه در قوای ذهنی سالمند نقش زیادی دارد او را درگیر روابط اجتماعی و فعالیت های جمعی میکند و خود می تواند باعث بالا رفتن روحیه و جلوگیری از افسردگی شود.
حفظ روابط اجتماعی و صحبت کردن
یکی از کارهای مهمی که سالمندان باید انجام دهند این است که همچنان ارتباط خود را با خانواده و نزدیکان خود حفظ کنند و تا حد امکان در جامعه حضور پیدا کنند. آنها می توانند مسائل مهم خود را با دیگران در میان بگذارند، از گذشته ها داستان هایی برای بچه های خود تعریف کنند و با آنها هم صحبت شوند و بخندند. این موارد در شادابی یک سالمند و لذت بردن او از زندگی بسیار موثر است. یک سالمند شاد و با روحیه تاثیر مثبتی هم روی دیگران می گذارد و به همان نسبت محبت دیگران را هم بیشتر به سمت خود جذب می کند.
کلام آخر
سالمندی دوران مهمی است و لازم است که به آن توجه شود. متاسفانه برخی از فرزندان شرایط نگهداری از پدر یا مادر سالمند خود را در خانه ندارند و یا مجبور هستند برای پرستار بگیرند یا او را به خانه سالمندان بفرستند. این شرایط برای هر فردی متفاوت است و لازم است که از یک روانشناس با تجربه کمک گرفته شود. در این زمینه تیم مشاوران ما در کلینیک روانشناسی همراه می توانند به شما کمک کنند.
